Heterodoks iktisadı tanımlamak, anaakım iktisat ve ortodoks iktisadı tanımlamaktan daha zor. Çünkü anaakım iktisat sosyolojik (güç ilişkilerine bağlı), ortodoks iktisat entelektüel (teorik) içerikle tanımlanabilirken heterodoks iktisat, hem entelektüel hem de sosyolojik olarak tanımlanabilir. (Bu konu üzerine özellikle T. Lawson ve F.S. Lee’nin birçok çalışmasının olduğunu belirteyim. Burada literatür taraması yapmayı değil amaca [alternatif iktisat eğitimi] uygun bir heterodoks iktisat tanımına ulaşmayı hedeflediğim için farklı çalışmalar üzerinde durmayacağım.)

Amaca uygun bir heterodoks iktisat tanımının ne olabileceğini belirlemek için önce heterodoks iktisadın entelektüel ve sosyolojik tanımlarına bir bakalım.

Heterodoks İktisadın Sosyolojik (Güç İlişkilerine Bağlı) Tanımı

Sosyolojik tanımlama prestijli üniversitelerde öğretilenlere, iktisat alanının seçkinlerine, prestijli dergilerdeki yayınlara, ödüllere vurgu yapar. Seçkinler sınıfına dâhil olmak ya da ödül vermeye, dergilerde yayımlanacak makalelere karar verenler arasında olmak belirleyicidir. Dolayısıyla ayrıcalıklı bir sosyal grup ya da ağın üyesi olmaya, güç ilişkilerine referans vardır (Mearman, 2012: 409). Güç ilişkilerinin biçiminin değişmesi ya da bu ilişkilere dışarıdan eklemlenmeler mevcut yapıyı değiştirir. Bu açıdan dinamiktir ve yukarıda da belirttiğim gibi anaakım iktisat için kullanılan bir tanımlamadır.

Dequech (2007: 294-295) heterodoks iktisadın sosyolojik tanımının anaakım iktisada karşıt bir biçimde ortaya konduğunu belirterek, bu tanıma göre heterodoks iktisadın anaakım iktisadın güç ilişkilerine dâhil olmayan, yani anaakım olmayan iktisat olduğunu söyler. Böyle bir tanımın avantajı heterodoks iktisat grubunu tanımlayacak sorunlarla uğraşmaması, iktisat alanındaki güç ilişkilerine odaklanmasıdır (Mearman, 2012: 409). Bununla birlikte bu tanımın, Dequech (2007) ve  Mearman’da (2012) tartışılan dezavantajları vardır: -heterodoks iktisadı anaakım iktisada karşıtlık üzerinden tanımlama, heterodoks iktisadın kendi özellikleriyle tanımlanmasını engeller; -Anaakım iktisadın dinamik yapısı nedeniyle heterodoks iktisat net olarak tanımlanamaz ve dolayısıyla daha önce heterodoks iktisat olarak tanımlanan, anaakıma dâhil edilerek heterodoks olmaktan çıkabilir; -Anaakım olmayan olarak tanımlamak (anaakım tanımındaki prestij vurgusu dikkate alındığında) heterodoks iktisadın daha az prestijli iktisat yaklaşımı olarak değerlendirilmesine yol açabilir; -heterodoks iktisadı tanımlayacak teorik bütün ortaya koymaz.

 Heterodoks iktisadın sosyolojik tanımının avantaj ve dezavantajları, heterodoks iktisadın daha makul bir biçimde tanımlanıp tanımlanamayacağı sorusunu doğurur. Acaba entelektüel (teorik) tanım sosyolojik (güç ilişkilerine bağlı) tanımdan daha makul bir tanım mı?

Heterodoks iktisadın Entelektüel (Teorik) Tanımı

Entelektüel tanımlama, teorik içeriğe, düşünce okuluna, metodolojik ve politik fikirlere vurgu yapar. Dequech (2007: 294-296), heterodoks iktisadın entelektüel tanımını negatif ve pozitif olarak ikiye ayırır.

Negatif tanım grupların birbirine karşı birleştiği kavramların belirlenmesi üzerinden yapılır (Mearman, 2012: 409). Burada gruplar iki karşıt teorik kamp olarak görülür: Ortodoks ve Ortodoks olmayan iktisat. Ortodoksluğun, iktisadi düşünce tarihçilerinin en son baskın düşünce okulu olarak sınıflandırdıkları şeye atıfta bulunduğunu göz önüne alırsak, ortodoks iktisat günümüzde neoklasik iktisattır. O halde heterodoks iktisadın negatif tanımı, ortodoks (neoklasik) iktisadın bazı temel teorik fikirleriyle farklılığı üzerinden yapılan bir tanımdır. Bu tanım, ortodoks iktisadın teorik muhalifliğine bağlı ortaya konduğu için heterodoks iktisada dâhil her düşünce okulunu bir arada değerlendirmeyi mümkün kılan genel bir teorik içerik, metodolojik veya politik fikir birliği ortaya koymaz (Dequech, 2007: 294).

Pozitif tanım grubu birleştiren unsurlar üzerinden yapılır (Mearman, 2012: 409). Burada heterodoks iktisat karşıtlık üzerinden değil, heterodoks iktisadı bir bütün olarak değerlendirmeyi mümkün kılan teorik özellikler üzerinden tanımlanır (Dequech, 2007: 296). Ancak tanımda kullanılan teorik özellikler (ör. yoğun matematiksel modellemeye itiraz) heterodoks iktisada dâhil her düşünce okulu için geçerli değildir (ör. Analitik Marksistler ya da Post-Keynesyenler arasında yoğun matematiksel modelleme kullananlar vardır).[1]  Dolayısıyla heterodoks iktisadın pozitif tanımı da (negatif tanım gibi) heterodoks iktisada dâhil her düşünce okulunu bir arada tanımlamayı mümkün kılan genel bir teorik çerçeve ortaya koymaz (Mearman, 2012: 409).

Peki heterodoks iktisadı tanımlamadaki bu sorunları olduğu gibi kabul edip heterodoks iktisat tanımı yapmaktan vaz mı geçmeliyiz? Eğer böyle yaparsak heterodoks iktisada dair herhangi bir yorumda bulunamaz hale geliriz, zira heterodoks iktisadın ne olduğunu, tanımı olmadan ortaya koyamayız. Hodgson’ın (2019; 2021) belirttiği gibi karmaşıklıklar olsa ve fenomenin doğası değişse de taksonomik tanımlar, epistemik araştırma toplulukları oluşturmak için önemlidir. Bu nedenle, her türlü zorluğa rağmen, mümkün olduğunca kapsayıcı bir heterodoks iktisat tanımı yapamasak da en azından tanım yerine kullanılabilecek bir heterodoks iktisat çerçevesi çizmemiz gerek.

Alternatif Bir İktisat Eğitimi İçin Heterodoks İktisat Çerçevesi

Genel bir heterodoks iktisat çerçevesi karşıtlıklar (anaakım ya da ortodoks iktisat karşıtlığı) üzerinden değil, heterodoks iktisatçıların ortak ilkeleri üzerinden çizilebilir. Bu ilkeler heterodoks iktisada dâhil bütün düşünce okullarının olmasa da çok büyük kısmının üzerine uzlaştığı ilkeler olmalıdır şüphesiz.

Buna uygun bir ilkeler bütününü Mearman (2017) çalışmasında ortaya koymuştur. Elbette Mearman’ın heterodoks ilkeler bağlamında ortaya koyduğu çerçevesi de eksiksiz değil. Ancak bu çerçeve heterodoks iktisat okullarının çok büyük kısmının uzlaştığı bir çerçevedir ve oldukça kullanışlıdır. İlkeler şunlardır (Mearman, 2017: 4-5):

  • (Sadece metoddan ziyade) metodoloji iktisadı kavramak için önemlidir.
  • İnsanlar sosyaldir, mükemmel rasyonel değildir; alışkanlıklar, rutinler, kültür ve gelenek tarafından yönlendirilir.
  • Bireye odaklı teoriler faydalı olsa da kolektif sonuçlara ilişkin teoriler de faydalıdır. Ne birey ne de bütün, diğerinden soyutlanarak anlaşılamaz.
  • Ekonomik sistemler karmaşıktır, değişim geçirir ve öngörülemezdir. Dolayısıyla denge modellerine şüpheyle yaklaşılmalıdır.
  • Tarih ve zaman önemlidir.
  • Tüm iktisadi teoriler yanılabilirdir.
  • Çoğulcu yani çoklu bakış açısı savunulmaktadır.
  • Formel matematiksel ve istatistiksel yöntemlerin üstün olduğu varsayılmamalıdır. Diğer yöntem ve veri türleri de değerlidir.
  • Gerçekler ve değerler birbirinden ayrılamaz.
  • Güç, ekonomik sonuçların önemli bir belirleyicisidir.

Yazı dizisinin konusu üniversitelerin büyük çoğunluğunda geçerli iktisat eğitimi içeriğinin katı, hatalı ya da yanlış olduğu ileri sürülen argümanlarını üzerinde durmak ve alternatif bir eğitimin nasıl olabileceğine dair öneri sunmak idi. Bu ilkeler alternatif bir eğitimin, yani heterodoks iktisadın dâhil olduğu bir iktisat eğitiminin nasıl olması gerektiğinin ortaya konulmasında yol gösterici olacaklar. 

Kaynakça

Dequech, David (2007) “Neoclassical, Mainstream, Orthodox, and Heterodox Economics” Journal of Post Keynesian Economics, Vol. 30 (2): 279-302.  

Hodgson, Geoffrey M. (2019) “Taxonomic Definitions in Social Science, with Firms, Markets and Institutions as Case Studies.” Journal of Institutional Economics Vol. 15(2) : 207–233. 

Hodgson, Geoffrey M. (2021) ‘‘Debating the Future of Heterodox Economics’’, Journal of Economic Issues, Vol. 55(3): 603-614,

Mearman, Andrew (2012) “‘Heterodox Economics’ and the Problems of Classification.” Journal of Economic Methodology Vol 19(4): 407–424.

Mearman, Andrew (2017) ‘‘Teaching Heterodox Economics and Pluralism’’ https://www.economicsnetwork.ac.uk/handbook/printable/pluralism.pdf (Erişim Tarihi: 10.06.2022)

[1] Bu konuya ilişkin ayrıntılı değerlendirme için Bkz. Mearman (2012).